Theo tôi, chúng ta trước khi thảo luận chương trình giáo dục và nội dung giáo dục ngành Trung cấp Phật học là gì, chúng ta cần phải thảo luận xác định cả hệ thống giáo dục từ sơ trung đến Đại học và sau Đại học ngành Phật học hiện tại ở Việt Nam như thế nào, vì chương trình Trung cấp Phật học sẽ là nền tảng cho các chương trình học sau đó.
Bên cạnh đó, chúng ta cũng cần phải xác định: Hiện tình Phật giáo Việt Nam cần nhân sự để giải quyết vấn đề cụ thể gì trong Phật giáo? Vấn đề ấy cần phải tiến hành giải quyết như thế nào? Ví dụ Phật giáo Việt Nam cho đến nay vẫn chưa có bộ Đại tạng kinh bằng tiếng Việt, vậy chúng ta nên giải quyết vấn đề này như thế nào? Hay Phật giáo Việt Nam có chịu ảnh hưởng sâu nặng Phật giáo Trung quốc không? Nếu có, cần lý giải tại sao chúng ta phải chịu ảnh hưởng? Ảnh hưởng ấy tốt hay xấu cho đất nước và Phật giáo Việt nam? Cho đến nay Phật giáo Việt Nam đã đủ sức độc lập chưa? Giả sử, nếu như đó là những vấn đề mà Giáo hội quan tâm thì nên đưa những vấn đề ấy vào chương trình giáo dục từ Trung cấp đến Đại học, nhằm đào tạo chuyên gia cho tương lai, để giải quyết những vấn đề ấy. Sau đó, chúng ta mới tiến hành mời các học giả chuyên gia về lĩnh vực giáo dục cùng nhau thảo luận định hình hướng giáo dục, hình thành và biên soạn các bộ môn giảng dạy, tiêu chuẩn của người phụ trách giảng dạy các bộ môn. Cuối cùng, người có trách nhiệm tự quyết định lựa chọn phương án giáo dục nào trong các phương án mà các học giả chuyên gia đã đề xuất.
Ở đây, chủ đề mà chúng ta đang thảo luận là: “Giáo dục Trung cấp Phật học: Hiện trạng và giải pháp”. Nói một cách nôm na dễ hiểu là: ‘Thực trạng giáo dục của cấp học Trung cấp Phật học ở Việt Nam là như thế, chúng ta có giải pháp nào tốt hơn để cải thiện nền giáo dục đó không?’
Theo tôi, chúng ta có đủ khả năng để cải cách cả hệ thống giáo dục ngành Phật học, trong đó có cả cấp học Trung cấp Phật học, với đều kiện các vị lãnh đạo ngành giáo dục trong Phật giáo kiên quyết đấu tranh, loại trừ những rào cản cho sự phát triển. Xuất phát từ quan điểm như thế. Ở đây, tôi xin phân tích hai phương diện: 1. Thực trạng nền giáo dục Phật học ở Việt Nam nói chung và giáo dục Trung cấp Phật học nói riêng; 2. Định hướng phát triển nền giáo dục Phật học nói chung và Giáo dục Trung cấp Phật học nói riêng.
1.Thực trạng yếu kém trong nền giáo dục Phật học ở Việt Nam và nguyên nhân của nó
Tôi cho rằng, hệ thống giáo dục ngành Phật học của chúng ta phạm phải 3 khuyết điểm:
(1). Giảng viên không chuyên nghiệp. Giảng viên không bám vào tài liệu hay nói đúng hơn không có giáo án, cho nên giảng dạy khá tự do, mông lung khó hiểu, không liên hệ gì đến môn học.
(2). Tư liệu thiếu thốn (Giáo tài và sách tham khảo). Thông thường người dạy và học trò phải bám vào giáo tài, nhưng cách giảng dạy ở các trường, học viện ở Việt Nam thường không chú ý điểm này, dẫn đến hệ quả thầy trên bục nói thao thao, trò đến kỳ thi tha hồ quay cop. Thực trạng quay cop này, qua 8 năm giảng dạy và kiểm tra thi ở các trường Phật học ở Việt Nam, có thể nói là khá phổ biến. Nguyên nhân là không có tài liệu giảng dạy, không có sách tham khảo, nhất là các trường, viện không có thư viện, nếu có cũng chỉ mang tính lấy lệ, số lượng kinh sách quá nghèo nàn, hầu như không có loại sách giáo khoa, sách nghiên cứu….. Thế thì lấy gì làm cơ sở cho việc giảng dạy, học tập, nghiên cứu?
(3). Quản lý yếu kém. Việc tuyển chọn nhân sự lãnh đạo các bộ phận chuyên môn trong ngành giáo dục khá tùy tiện, không dựa vào yếu tố chuyên môn, mà dựa vào sự quen biết, thiếu khả năng, lại nhiều chức vụ. Dẫn đến hậu quả như thực trạng vừa đề cập. Thiết nghĩ đó là những nguyên nhân sâu xa tạo thành một hệ thống giáo dục yếu kém.
2.Biện pháp hạn chế những khuyết điểm trong ngành giáo dục Phật học
Nếu như thực trạng yếu kém trong nền giáo dục Phật học ở Việt Nam xuất phát từ 3 tố vừa đề cập. Thì chúng ta cần tập trung khắc phục những điểm:
(1). Xác định mục tiêu giáo dục, từ đó thiết lập chương trình giáo dục cụ thể từ Sơ trung đến Đại học và ngay cả sau Đại học.
(2). Tất cả các trường và viện Phật học cần phải xây dựng hệ thống thư viện để đáp ứng cho nhu cầu của giảng viên và học sinh, sinh viên, tối thiểu tư liệu phải đáp ứng nhu cầu giảng dạy và học tập của cấp học đó.
(3). Nhân sự quản lý ngành giáo dục phải là người chuyên môn. Viện trưởng hiệu trưởng của trường có thể do Giáo hội đề cử bổ nhiệm, nhưng các bộ phận chuyên môn phải sắp xếp theo khả năng chuyên môn, cần giảm thiểu trường hợp kiêm nhiệm. Hội đồng Trường, Viện luôn giám sát các hoạt động của từ bộ phận chuyên môn, nếu xét thấy bộ phận ấy làm việc kém hiệu quả, cần có biện pháp điều chỉnh, thậm chí thay đổi nhân sự.
(4). Viện biên soạn sách giáo khoa cho cấp học: Trung cấp Phật học hay cấp Đại học, nên có chế độ thoáng về hình thức biên tập giáo trình giảng dạy. Ban giáo dục Tăng ni chỉ nên đưa ra định hướng giáo dục và nội dung chương trình giảng dạy gồm những bộ môn nào, sau đó giao cho các trường viện hay cá nhân nào đủ năng lực biên soạn hoặc dịch sách giáo khoa. Cuối cùng, Ban Giáo dục mời các chuyên gia cùng nhau thẩm định nội dung tác phẩm. Sau khi thẩm định, tác phẩm dịch hay biên soạn nào đã được Ban Giao dục chọn lựa, cần thương lượng mua bản quyền đó, hoặc BGD chỉ xác định đó là tác phẩm thuộc giáo án cho chương trình giáo dục Trung cấp Phật học, các Trường Viện trong nước phải mua sách ấy để giảng dạy, thì cá nhân dịch giả hay tác giả được quyền xuất bán cho các học sinh sinh viên của các Trường Viện để làm tài liệu giảng dạy và học tập.
(5).Định hướng các sách giáo khoa ngành Phật học. Theo quan điểm cá nhân, chương trình các cấp Phật học trong nước không ngoài các bộ môn cơ bản như: 1. Lịch sử tư tưởng Phật giáo Ấn Độ; 2. Lịch sử tư tưởng Phật giáo Trung Quốc; 3. Lịch sử Phật giáo Việt Nam. Từ 3 yêu cầu chính này, chúng ta dựa vào quá trình diễn biến tư tưởng của từng thời kỳ Phật giáo ở mỗi quốc gia, biên soạn các bộ môn có liên quan, tức đi sâu vào khía cạnh đặt thù của bộ môn đó. Ví dụ, trong Lịch sử Phật giáo Việt Nam, thời đại Trần có nhiều tác phẩm văn học tư tưởng xuất hiện, thì chúng ta sẽ biên soạn môn học: Văn học hay tư tưởng thời Lý Trần. Ngoài ra, chúng ta cần đặc biệt chú ý đến phương diện cổ ngữ Hán và Pali, vì 2 cổ ngữ này biên tập 2 bộ Nam truyền Đại tạng Kinh và Đại Chánh Tân Tu, là 2 bộ có nhiều tư liệu liên quan đến Phật học Ấn Độ và Trung Quốc, trong đó có cả Việt Nam, đồng thời các sinh ngữ như: Anh ngữ, hoa ngữ và Nhật ngữ cần trang bị nền khả năng giao tiếp ngoại ngữ cho Tăng ni sinh du học ở nước ngoài.
Những gì vừa trình bày, là quan điểm cá nhân của tôi đối với việc cải cách hệ thống giáo dục ngành Phật học từ Sơ Trung đến Đại học. Mong các học giả chuyên gia cùng thảo luận góp ý.
TS. Thích Hạnh Bình