Tư tưởng Bát Nhã đã có ngay trong thời thuyết pháp đầu tiên của đức Thế Tôn tại vườn Nai, khi Ngài gọi năm anh em Kiều Trần Như mà bảo rằng: “Quý vị hãy từ bỏ hai cực đoan và thực hành Trung đạo, rồi tiếp theo là Ngài giảng giải cho năm anh em Kiều Trần Như về Tứ Thánh Đế và Ngũ uẩn giai không.” [1] Từ đó, tư tưởng Bát Nhã hay “Ngũ uẩn giai không” đồng quyện với giáo lý Tứ Thánh Đế và Duyên Khởi, khi ẩn khi hiện suốt khắp mọi thời thuyết pháp của đức Thế Tôn, kể từ vườn Nai đến núi Linh Thứu và lan khắp các lưu vực sông Hằng đến ngay cả rừng Sa La song thọ tại Kusinara, nơi Thế Tôn Niết-bàn.
Sau khi đức Thế Tôn diệt độ, kinh điển được các Thánh đệ tử, kết tập nhiều lần khác nhau, tư tưởng Bát Nhã nằm sẵn ở trong các kinh diển A Hàm của Bắc Phạn và Pàli của Nam Phạn.
Tuy nhiên, kể từ khi đức Thế Tôn Niết-bàn đến sau 200 năm, do trình độ tu chứng và nhận thức về giáo lý, cũng như phát triển giáo pháp của đức Thế Tôn sâu rộng vào mọi thành phần xã hội, nên chậm lắm là đến đời vua Kaniska, sau kỷ nguyên Tây lịch, tư tưởng KHÔNG của Bát Nhã được các Tổ Sư triển khai và hình thành có hệ thống.
Tư tưởng KHÔNG của Bát Nhã phát triển mạnh, do thuyết “Ngã không pháp hữu” của Hữu bộ và “Quá vị vô thể, hiện tại hữu thể” của Đại Chúng bộ. Và cho đến khi phái Nhất thuyết bộ hình thành với chủ trương “Tam thế chư pháp giả danh vô thể” (Tất cả pháp trong ba đời đều là giả danh không có tự tánh).
Và tư tưởng các bộ phái Phật giáo tiếp tục phát triển thành 20 hoặc 24 bộ phái, trong đó đầy dẫy những tư tưởng đồng dị khác nhau.
Đến khi Ngài Mã Minh ra đời khoảng thế kỷ thứ hai Tây lịch, với đề xướng “Chư pháp thực tướng”; “Vạn hữu duyên khởi”; “Chơn như môn, sinh diệt môn”; “Vạn pháp duy tâm”, rồi đến thế kỷ 3 T.L; Ngài Long Thọ ra đời, với Trung Luận, Đại Trí Độ Luận đã phát huy tư tưởng KHÔNG của Bát Nhã đến cực điểm. Và qua các bộ luận nầy ta biết chắc các kinh điển thuộc hệ Bát Nhã đã được các Tổ sư kết tập trước thời đại Ngài Long Thọ.
(Theo Hòa thượng Thích Thái Hòa)